RECENSIE Literair Nederland: 'Estlands trauma door de ogen van een kind'

De Baltische staten werden in augustus 1939 middels een beruchte, geheime clausule in het niet-aanvalsverdrag tussen Hitler en Stalin, geannexeerd door Stalin. Dit leidde tot verzet onder de bevolking van die landen. Stalin’s plan om de hele bevolking van Estland op transport te zetten naar Siberië werd door de snelle opeenvolging van de gebeurtenissen in de internationale politiek in die tijd niet tot uitvoering gebracht. Als na de oorlog het IJzeren Gordijn definitief een feit wordt, voert Stalin alsnog een actieve herhuisvestingspolitiek. Estlanders die verdacht worden van nationalistische sympathieën worden afgevoerd naar kampen in Siberië en hun huizen worden ingenomen door families van nationale minderheden elders in de Sovjet-Unie. Tegen deze achtergrond speelt zich het verhaal af dat Ilmar Taska beschrijft in zijn boek Pobeda 1946. 

Door Huub Bartman​

De buschauffeur 
De hoofdpersoon is een zesjarige jongen. Hij verlangt naar liefde en aanhankelijkheid, dingen die zijn ouders hem nauwelijks kunnen geven. Zij leven in het verborgene, achter gesloten gordijnen. De vader heeft een rol gespeeld in het verzet en gevochten voor onafhankelijkheid van Estland. Officieel is hij dood-verklaard. De moeder heeft haar handen vol aan het draaiende houden van het huishouden en de jongen is een onbeschreven blad. Hij speelt op straat en droomt ervan buschauffeur te worden. Als hij op een gegeven moment een prachtige, nieuwe auto in het vizier krijgt, kijkt hij zijn ogen uit. Een Pobeda! Een Russische auto afgeleid van de modellen van Ford en General Motors. De chauffeur, werkzaam voor de Russische geheime dienst, ziet de reactie van de jongen en grijpt zijn kans om hem voor zich in te nemen. Door hem achter het stuur te zetten, laat hij diens droom in vervulling gaan en door geheime afspraakjes met hem te maken komt hij tegemoet aan zijn verlangen naar avontuur. De daarop volgende regelmatige autoritjes brengen de chauffeur op vertrouwelijke voet met de jongen. Hij geeft hem de warmte en vriendschap die hij thuis ontbeert.

Geheime dienst
De jongen wordt als was in zijn handen en een bruikbaar instrument voor de uitvoering van zijn plannen. Ongewild zet de jongen de man op het spoor van zijn vader. Als deze door een Zwarte Raaf – de bijnaam voor een arrestatiewagen van de geheime dienst – is opgehaald en zijn moeder overspoeld wordt door verdriet, komt de man haar troost bieden. Via haar komt hij op het spoor van haar oudere zus, Johanna. Als zij uiteindelijk op de vlucht slaat voor de man in de Pobeda vertrouwt zij haar zoontje toe aan de zorgen van haar zus, Johanna. Zij is operazangeres en leeft in het verleden, in de sprookjeswereld van glitter en glamour van voor de oorlog, toen zij nog haar aria’s kon zingen in de opera van Tallinn. Als blijkt dat zij contact onderhoudt met een nieuwslezer van de BBC, met wie zij voor de oorlog duetten heeft gezongen en op wie zij verliefd is, krijgt de onderneming een steeds zwaardere politieke lading met alle gevolgen van dien. Langzamerhand vallen bij ieder afzonderlijk de schellen van de ogen bij het zien van de werkelijkheid. De moeder voelt zich misbruikt en leeft in angst om haar man. Wat is er van hem geworden? Om haar zoontje. Wat gaan ze met hem doen?
​
Voor tante Johanna gelden vergelijkbare angsten. Kan zij nog wegkomen uit de klauwen van de geheime dienst en van het vreugdeloze communistische systeem? Angst voor de jongen. Kan zij de verantwoordelijkheid dragen voor het kind, als de moeder spoorloos verdwenen lijkt? De jongen zelf tenslotte worstelt ook met tal van vragen. Wie kan hij vertrouwen? Zijn ‘vriend’ in de Pobeda? Zijn tante Johanna? Zijn vader en moeder? Waar zijn zij?

What’s in a name?
Ilmar Taska heeft een boek geschreven dat je ademloos leest. De spanning wordt prachtig opgebouwd met een filmische directheid. Hier verraadt Taska zijn eigenlijke stiel van scenarioschrijver en filmmaker. Die is af te lezen aan de opbouw en vormgeving van het verhaal. De verwikkelingen waarmee de hoofdrolspelers geconfronteerd worden volgen elkaar in korte scènes en in hoog tempo op zonder dat dit ten koste gaat van de psychologische en filosofische diepgang. De hoofdrolspelers zijn anoniem, hebben geen naam. Als zelfs de man in de Pobeda geslachtofferd wordt door zijn superieuren, blijkt wel dat iedereen slachtoffer is van een systeem dat gebaseerd is op vernietiging van het individu, op vernietiging van het kritisch en onafhankelijk kijken en denken. De een bezwijkt in een concentratiekamp in Siberië, de ander in een martelkamer van de geheime dienst en de laatste verliest zichzelf door zich aan te passen aan het systeem.

Als de jongen ziet dat er een Zwarte Raaf bij hem thuis voor de deur staat en dat zijn vader daarin wegrijdt, zegt ‘zijn vriend’ in de Pobeda: ‘Buschauffeur, let op de weg, recht voor je uit kijken!‘ Met andere woorden: alleen daarnaar kijken waar het systeem wil dat je naar kijkt, nooit opzij of achterom. Alleen tante Johanna weet zich aan het systeem te ontworstelen. Zij durft wel haar eigen weg te gaan en naar die dingen te kijken die zij zelf wil. Haar geloof in de schoonheid en de scheppingskracht van het individu geven haar een naam. Zij kan dan ook niet blijven. Hierin schuilt de tragiek van het kind. Hij kan niet weg en moet blijven. Hij zal zijn weg moeten vinden binnen het systeem en dat kan alleen maar door ‘op de weg te letten en recht voor zich uit te kijken‘. Precies zoals hij geleerd heeft van ‘zijn vriend’ in de Pobeda.