Andrea Victrix: het Catalaanse Brave New World

​
Tekst Frans Oosterholt
 
Llorenç Villalonga was een van de grootste twintigste-eeuwse schrijvers van Spanje. Hij stond bekend als een eenzelvige en aartsconservatieve gentleman die het liefst in de achttiende eeuw had geleefd. Hij schreef een nostalgisch boek over het verleden van Mallorca, onder de titel Bearn o La sala de les nines , in het Nederlands verschenen onder de titel Het geheime leven van Toni de Bearn. Het opkomende massatoerisme in de jaren zestig was hem een gruwel en bewoog hem tot het schrijven van een inktzwarte toekomstvisie op Mallorca. Andrea Victrix is een grimmige maar ook hilarische en heel goed geschreven dystopie uit 1974, die in de afgelopen vijftig jaar alleen maar aan geloofwaardigheid heeft gewonnen. In het Mallorca van 2050 is Brave New World van Aldous Huxley een sacrale tekst.

 
 
Een man die in 1965 op zijn zestigste is ingevroren, wordt in 2050 op zijn dertigste wakker. Hij wordt opgepikt door Andrea Victrix, een geslachtsloze spetter die hem onder zijn/haar hoede neemt. Langzaam maar zeker maakt de verteller kennis met de nieuwe wereld. De plek die hij kende als Mallorca heet nu Mediterrane Toeristenclub, kortweg Toerclub. Andrea probeert overstekende voetgangers overhoop te rijden, want dat levert punten op. Als de verteller - arme tegendraadse romanticus, zoals hij zichzelf noemt - er iets van zegt, zet Andrea hem uit de auto.
           
Met de kwestie van de sekse van Andrea borduurt Villalonga duidelijk voort op Huxley's thema van de ongeslachtelijke voortplanting. Immers, als er geen mannen en vrouwen nodig zijn voor de reproductie, of als de geslachtelijke voortplanting zelfs een taboe en een misdaad wordt, zoals in Andrea Victrix, wat voor zin hebben geslachten dan nog, lijkt Villalonga te redeneren. Er is bij Andrea dan ook sprake van een evidente geslachtsvervaging, waarmee Villalonga enige decennia vooruitloopt op het thema van de seksuele fluïditeit, dat momenteel in het brandpunt van de belangstelling staat. De rudimentaire geslachtsdelen worden achter een stukje stof verborgen, niet uit kuisheid maar om het zichtbare onderscheid tussen man en vrouw op te heffen, want het wordt obsceen geacht de verschillen tussen man en vrouw te onthullen. Waar in Brave New World de woorden vader en moeder schunnig werden gevonden, gaat Villalonga nog een stap verder en geldt dat in Andrea Victrix voor de woorden man en vrouw.
Werken mag maar hoeft niet in de nieuwe wereld van Toerclub. Je kunt je werkeloos of constitutioneel lui laten verklaren. Je lijdt dan geen honger en je hebt alles om een ordentelijk leven te leiden, maar rijk worden is er niet bij. Dat is weggelegd voor een kleine minderheid industriëlen. Villalonga voorspelt in zijn dystopie een regressie naar een schier feodale economie met een kleine groep superrijken en een immense verpauperde middenklasse, en deze concentratie van rijkdom, arm in arm met de technologische vooruitgang, lijkt  onvermijdelijk uit te draaien op repressie en totalitarisme. Ook dit klinkt de hedendaagse lezer bekend in de oren, vrees ik.
           
In Andrea Victrix hebben de VS van Amerika en Rusland elkaar wederzijds vernietigd met hun atoomarsenaal. De VS van Europa is verworden tot een business model. Onvrede wordt in toom gehouden door soma, de wonder drug uit Brave New World. Maar als arts stond Villalonga waarschijnlijk sceptisch tegenover een roesmiddel zonder nadelige bijwerkingen, zoals Huxley voorstelt. Andrea Victrix is een grootgebruiker van soma en leidt daardoor een krankzinnig intens leven maar zal nog voor zijn/haar eenentwintigste opbranden.
      
In de nieuwe wereld van Andrea Victrix wordt altijd en overal reclame gemaakt voor het drankje Hola Hola (beetje flauw maar toch wel leuk), en burgers die niet aan de lopende band consumptiegoederen aanschaffen tegen afbetaling worden beschouwd als subversieve staatsvijanden. De economische filosofie dat welvaart per definitie groei van consumptie insluit, staat

Een aardig detail. Volgens mensen die het weten kunnen is Andrea Victrix gemodelleerd naar Baltasar Porcel, die als jonge en zeer ambitieuze schrijver contact opnam met de eminence grise van de Mallorcaanse letteren. Villalonga was zeer gecharmeerd van de jongeling en er ontstond een soort bromance tussen de twee schrijvers. De erotische energie tussen de verteller en Andrea schijnt hierop gebaseerd te zijn.
        
Het contrast tussen de brave new world en de oude wereld, die van ons, wordt door Huxley tot stand gebracht door de introductie van John, de savage. In Andrea Victrix is het de verteller zelf die de nieuwe wereld met verbijstering waarneemt. En in dit geval mogen we de verteller gerust aanmerken als de spreekbuis van de schrijver, want hun opinies sluiten naadloos op elkaar aan. Villalonga zag de opkomst van het massatoerisme op Mallorca met lede ogen aan, en zijn oeuvre is voor een belangrijk deel gebaseerd op zijn weerzin tegen de moderne tijd en de verheerlijking van het verleden.
 
 
Villalonga en en de mythe van Bearn
 
Llorenç Villalonga i Pons werd geboren op 1 maart 1897 in Palma de Mallorca, en hij stierf in dezelfde plaats op 27 januari 1980. De familie van zijn vader, Miquel Villalonga, behoorde tot de landadel van Mallorca en was in het bezit van het landgoed Tofla, dat Villalonga in zijn romans heeft gemythologiseerd onder de naam Bearn, en dat het decor vormt van de drie romans die tot op heden in het Nederlands zijn verschenen. Op Mallorca was het gebruikelijk dat de oudste zonen de bulk van de bezittingen erfden en dat de rest met een kleiner erfdeel werd afgescheept. Een aanzienlijk deel van de overige zonen en hun telgen werd militair of geestelijke, of zocht zijn heil in vrije beroepen als arts of advocaat. Villalonga’s opa van vaderskant was niet de eerstgeborene en hij werd arts. De vader van Llorenç koos voor een carrière als militair en bracht het tot brigadegeneraal. Zijn moeder, Joana Pons, geboren in Maó op Menorca, kwam uit een burgerlijk intellectueel milieu van academici.

​ Net als Proust, die hogelijk bewonderd werd door de romanschrijver Villalonga, was Llorenç een echt moederskindje. De eerste jaren van zijn leven draaiden geheel en al om haar. Zijn moeder verwende hem mateloos. Villalonga gaf grif toe dat hij jaloers was op zijn vader, en hij voegde eraan toe dat zijn vader waarschijnlijk ook jaloers was op hem. Tegelijkertijd had hij veel ontzag en bewondering voor zijn barse verwekker. De tegenstelling tussen zijn lieve, gevoelige en geletterde moeder en zijn koene, stramme en afstandelijke vader leidde bij de jonge Llorenç tot een innerlijk loyaliteitsconflict. De (vergeefse) strijd om de twee werelden van zijn ouders met elkaar te verzoenen, speelt een grote rol in het oeuvre van Villalonga.
           
Villalonga’s vader werd diverse malen elders gedetacheerd, en hij nam zijn familie mee: naar Menorca in 1901 en twee jaar later naar La Coruña, waar Llorenç kennismaakte met de beroemde schrijfster Emilia Pardo Bazán. Villalonga had een oudere broer, een oudere zus en een jongere broer, Miquel, met wie hij het best overweg kon en met wie hij regelmatig heeft samengewerkt. Een van de bekendste boeken van Miquel is zijn voortreffelijke Autobiografía, tevens zeer waardevol voor de onderzoekers van het werk van zijn broer Llorenç. De twee broers van Llorenç werden net als hun vader militair. In 1913 bereidde ook Llorenç zich voor op het toelatingsexamen voor de militaire academie van Toledo, waarvoor hij uiteindelijk niet kwam opdagen. Zijn vader besloot dat hij dan maar priester moest worden maar Llorenç weigerde dat, wat de verhouding met zijn vader verder verslechterde. Uiteindelijk maakte Villalonga zijn middelbare school pas af op zijn tweeëntwintigste, waarna hij, zonder veel enthousiasme, koos voor een studie medicijnen (1920-27). Hij begon in Murcia, studeerde vervolgens enige jaren in Barcelona, daarna in Madrid, om af te studeren in Zaragoza. Zijn verblijf in de hoofdstad van Aragón vormt de basis voor zijn prachtige roman El misantrop (‘De mensenhater’) uit 1972. Nog tijdens zijn studie begon Villalonga te schrijven in het blad El Día dat werd uitgegeven in Palma de Mallorca. In de jaren erna ontpopte hij zich als een nieuwsgierige en tegendraadse snob met een gevoelige antenne voor de nieuwste culturele ontwikkelingen en een groot talent voor épater le bourgeois.

In 1929 loopt hij colleges psychiatrie en fysiotherapie in Parijs. In zijn Notes autobiogràfiques (‘Autobiografische aantekeningen’, bijeengebracht door Damià Ferrà-Ponç) schrijft hij hierover, onder de kop ‘Een arts zonder roeping’:
 
 Zelfs Parijs slaagde er - hoezeer het me ook overdonderde - niet in serieuze belangstelling   voor medicijnen bij me op te wekken. Maar toen ik me eenmaal opnieuw in Palma had              gevestigd, hield ik me vooral met de psychiatrie bezig. Meer dan een echte kunst om zieken te   genezen, vormen de psychiatrische methoden eerder een filosofie, misschien zelfs een                  poëtica. Ik weet niet of ik als psychiater ooit iemand genezen heb,  maar ik heb er veel over  gelezen en ik heb tamelijk veel over deze materie gepubliceerd en er diverse lezingen over            gegeven.
 
In Falses memòries de Salvador Orlan (‘Valse memoires van Salvador Orlan’), verschenen in 1967, beschrijft hij met veelzeggende reserve zijn reactie op de dood van zijn teerbeminde moeder, kort na zijn terugkeer naar Mallorca: ‘Toen ik terug was op Mallorca stierf mijn moeder plotseling en zonder doodsstrijd. Aangezien het het grootste verdriet is van mijn leven, heb ik het er liever niet over.’ Rond die tijd heeft hij een verhouding met een tien jaar jonger meisje, Coloma Sureda, een verkering die zijn moeder vlak voor haar dood had bekokstoofd met de vader van Coloma, de arts Josep Sureda. Dokter Sureda belooft Villalonga te helpen in zijn loopbaan als arts. Hij stuurt hem naar Baskenland om te gaan kijken bij dokter Fernando Asuero, die een revolutionaire methode had ontwikkeld om zijn patiënten te genezen. De asueroterapia bestaat erin een verhit stilet door de neusgaten van de patiënt te steken teneinde de driehoekszenuw te beroeren. Villalonga woont een demonstratie bij en weet genoeg. Terug in Palma schrijft hij enige vernietigende artikelen ter ontmaskering van deze kwakzalver. Vader Sureda verklaart de verkering daarmee voor verbroken, waarop Villalonga besluit Coloma te schaken, maar dokter Sureda weet zijn dochter op te sporen nog voordat Villalonga zich met haar heeft kunnen afzonderen.
    
 In 1931 publiceert Villalonga zijn eerste roman: Mort de dama (Dood van een dame). Toevallig verschijnt het boek op 14 april, de dag dat de Tweede Spaanse Republiek wordt uitgeroepen, die uiteraard geen rol speelt in zijn eerste roman, maar wel in het vervolg ervan: De verleidingen. Opmerkelijk is dat Villalonga zijn eerste roman in het Catalaans schreef of, om preciezer te zijn, de Mallorcaanse variant van het Catalaans, te meer daar hij de Mallorcaanse schrijvers die in het Catalaans schreven onmiskenbaar op de hak neemt in Dood van een dame. Tot dan toe had hij vrijwel uitsluitend in het Spaans gepubliceerd. Misschien meende hij dat zijn satire op de folkloristische bent rond het tijdschrift La Nostra Terra meer effect zou sorteren in de streektaal, maar tegelijkertijd werd de kans dat de roman lezers zou vinden die om die malle regionalisten konden lachen daarmee een stuk kleiner. En misschien besloot hij daarom in 1935 Mort de dama zelf in het Spaans te vertalen en te publiceren in zijn tijdschrift Brisas.

 In de zomer van 1936 begint Villalonga zijn tweede roman Madame Dillon, geschreven in het Spaans, in afleveringen te publiceren in het culturele tijdschrift Brisas, waarvan hij de literair redacteur was. Door het uitbreken van de oorlog wordt de publicatie stopgezet na het vijfde hoofdstuk. Een jaar later geeft Villalonga de roman in eigen beheer uit, onder de titel Mme. Dillon, in een heel kleine oplage van honderd exemplaren, die hij aan zijn vrienden uitdeelt. Bijna drie decennia later vertaalt Villalonga deze roman zelf in het Catalaans en voegt er een tweede verhaallijn aan toe. De vertaling verschijnt in 1964 met een totaal andere titel: L’hereva de dona Obdúlia (‘De erfgename van dona Obdúlia’). Als deze roman twee jaar later wordt opgenomen in het eerste deel van zijn verzamelde werk in het Catalaans, verandert Villalonga de titel in Les temptacions (‘De verleidingen’). In een nieuwe editie van zijn verzameld werk uit 1988 worden beide titels gecombineerd tot L’hereva de dona Obdúlia o Les temptacions. In de Nederlandse vertaling, verschenen bij Menken Kasander & Wigman, is gekozen voor de titel De verleidingen, omdat die betrekking heeft op beide verhaallijnen, die van Madame Dillon met Xim, en die van De erfgename van dona Obdúlia met Antonio: Dood van een dame & De verleidingen.

 Opvallend is ook de receptiegeschiedenis van zijn chef-d’oeuvre Bearn o La sala de les nines. Deze roman verscheen in 1956 in het Spaans en vond geen enkele weerklank bij lezers noch critici. Vijf jaar later wordt Bearn o La sala de les nines (letterlijk ‘Bearn of De poppenzaal’) uitgebracht in het Catalaans, dit maal met groot succes, en niet alleen in Spanje, want de roman is uitgebracht in vele talen, waaronder het Nederlands (onder de titel Het geheime leven van Toni de Bearn, in een vertaling van Bob de Nijs). Villalonga kiest eieren voor zijn geld, en verklaart zijn liefde aan de Catalaanse letteren. Het komt hem natuurlijk verdomd goed uit dat hij daarbij kan verwijzen naar zijn debuut Dood van een dame, dat reeds in 1931 was verschenen in het Catalaans. Hij doet zelfs zijn best zijn falangistische blazoen op te poetsen. In zijn voorwoord bij de Catalaanse uitgave van Bearn stelt Villalonga dat hij alleen lid van de Falange was geworden om zijn linkse en catalanistische vrienden te vrijwaren tegen de repressie van de rechtse rebellen, die Mallorca onder controle hadden.

 Bearn is een lofzang op het oude Mallorca, een ideaal eiland dat waarschijnlijk nooit bestaan heeft maar dat diende als een harmonisch contrapunt bij de kakofonie van het massatoerisme van de jaren 60. Om zijn ergernis over de moderne ongemakken kwijt te kunnen, past hij hetzelfde procédé toe als bij Bearn, maar dan omgekeerd. In Bearn gaat hij terug naar een verleden dat hijzelf niet heeft meegemaakt, om het contrast met de moderne tijd, waarin hij zich niet thuis voelt, zo groot mogelijk te maken. Andrea Victrix plaatst hij in de toekomst, om de nieuwe ontwikkelingen op Mallorca in de jaren zestig, waarvan hij gruwt, door te trekken tot in het absurde. Of niet eens zozeer tot in het absurde, want de wereld van 2024, vijftig jaar na de verschijning van de roman, begint op een aantal punten akelige overeenkomsten te vertonen met de toekomstige wereld van Andrea Victrix.